X’te ortaya atılan bir soru, geçtiğimiz günlerde herkesi satrancın kökenini öğretmeye yönlendirdi. Soru şuydu: İngilizcede “knight/şövalye”, “queen/kraliçe” olan taşlar, Türkçeye neden “at” ve “vezir” olarak geçti? Üstelik tek fark bunlardan ibaret değil.
Bu soruya sebep olan şey de muhtemelen satrancın Avrupa’dan bize gelmiş olması yanılgısı. Bu yüzden de satranç taşlarının isimlerinin İngilizce hâline değil, asıl kökenine inmek gerekiyor.
Konu gündem olunca Emrah Safa Gürkan’ın da yorumları gecikmedi. Bakalım satranç taşlarının isimleri gerçekten nereden geliyor?
Türkçe ve İngilizcedeki satranç taşlarının isim farkları
Şah
Sanskritçede “kral/rajah” anlamını taşıyan bu taş, İngilizceye aynı şekilde geçiyor. Türkçeye çevrilişi ise “hükümdar, özellikle İran hükümdarı” anlamına gelen “şah”tan oluyor. Ayrıca “şah”, bilindiği gibi “şah mat”, “Kral öldü.” anlamını taşıyor. Ancak gerçekten bir kralla oynandığında bu terim daha da sadeleştiriliyordu ve “Kral emekli oldu.” deniyordu.
Vezir
Kralın yanında vezir olması ilk bakışta mantıklı gibi görünse de bu aşamaya gelene kadar bazı kelimelerden geçildi. Sanskritçede “mantri/kralın danışmanı” olarak isimlendirilirken Araplar, Fransızcadaki “vierge/bakire”, diğer dillerdeki “regina/kraliçe” ve “dame/hanımefendi”den “wazir/vezir” kelimesine geçtiler. Ancak baktığınızda İngilizcede “vezir” taşına hâlâ “kraliçe” deniyor.
Fil
Fil ise Türkçe anlamlarda sadık kalınan bir diğer terim. Hint satranç takımlarında da taş, fil olarak gösteriliyordu. Sanskritçede “hasti/fil”, Farsça “pil/fil” kelimeleri dilimize de aynı şekilde geçiş yaptı. Ruslar da kelimeye sadık kalanlar arasında.
İngilizcede ise “fil”e “piskopos/gözetmen” deniyor. Neden böyle söylendiği konusunda ise kimsenin pek bir fikri yok. Ancak 12. yüzyılda mors fildişinden oyulmuş satranç taşında “piskopos” taşı, tasvir amacıyla dinî kıyafetlerle giydirilmiş.
At
Sanskritçede “at” anlamına gelen “asva” kelimesi, değişmeyen isimlerden biri. Büyük ihtimalle de diğer parçaların üzerinden kolayca atlayabilmesinin atla mümkün olabileceği düşünüldü. Ancak İngilizce için aynı şeyi söylemek pek mümkün değil.
İngilizcede “knight/şövalye” olmasının sebebi ise muhtemelen evrensel olarak bu yeteneği yansıtma eğiliminden kaynaklıyor.
Kale
Kale kelimesi, Sanskritçede “ratha/savaş arabası”, Farsçada “rukh” olarak adlandırılıyordu. Almanca ve İngilizcede de bu kelimeye sadık kalındı ancak Rusça ve Ermenicede “kale”ye “gemi veya tekne” adı veriliyor.
“İngilizcede ‘kale’, ‘castle’ demek değil mi?” diye aklınıza geliyor olabilir. Ancak buradaki castle, “castling” kullanımıyla oyuncunun kralını güvenli bir konuma taşımayı amaçlayan ve belirli koşullar altında gerçekleştirilen hamleyi ifade etmek için kullanılıyor. Yani “rook” bir taşı, “castle” bir hamle türünü ifade ediyor.
Piyon
Piyon kelimesi aslında satranç tarihi boyunca tutarlığını koruyan bir kelime. Hint-Avrupa Latince “ped-ayak” sözcüğü, Geç Latinceye “pedōn/yaya” olarak evriliyor. Buradan da Fransızcada “pion” olup satrançtaki “piyade” sözcüğü anlamına taşınıyor. Günümüz Türkçe ve İngilizcesine ise piyon olarak aktarılıyor.
Bu konuda farklı terimler de mevcut. Eski Fransızcada “pion” kelimesinin “casus”tan türetildiği de düşünülüyor.
Bir başka varsayım ise İspanyolcada “çiftçi” anlamına gelen “peon” kelimesi. Oyun sırasında daha sık kurban edilmesi sebebiyle piyon kelimesinin kullanıldığı düşünülüyor. Daha güçlü parçaları kurtarmak ve düşmanın önüne geçmek için piyonlar, top yemi kaynağıydı.
Satrancın tarihi, 4 bin yıl öncesine dayanıyor.
Mezopotamya’da, Çin’de ve Anadolu’da oynanan satranç hakkında birçok bulgu var. Kuşhan Türklerine ait satranç taşları ise bu oyunun ilk defa onlar tarafından oynandığı yönünde. Kuşhan Türklerinin, satrancı Hindistan ile tanıştırması ve ilk yazılı belgelerin Hindistan’a ait olması da aslında satranç tarihinin epey bir eski olduğunu kanıtlıyor.
Arap-İslam dünyasından Endülüs Devleti aracılığıyla İspanya üzerinden Avrupa’ya yayılan satranç, daha sonrasında da İngiltere’den Hollanda’ya kadar pek çok ülkede oynanan ve sevilen bir oyun hâline geliyor.
