Günlük hayatımızda söylediğimiz bazı kelimeler vardır ki aslında onları; uygunsuz, korkutucu, kaba veya müstehcen anlamları yüzünden kullanırız. Türkçenin zengin bir dil olması da “örtmece” yapmamıza yani yasaklanan konuları açıkça söylemeden ama yine de olumsuz etkiyi bir nebze de olsa azaltan kelimeleri ifade etmemize izin veriyor.
Argo, dua/beddua, jargon gibi dilimizin farklı kullanımlarından biri olan örtmecenin ortaya çıkmasının en önemli nedeni ise tabu. Toplum tarafından ağza alınmak istenmeyenleri, ana hatları ile başka kelime kullanarak anlatmak örtmecenin ne basit tanımı. Her toplumun da tabii ki değer yargılarına göre örtmece örnekleri değişiyor.
Hayatımızın birçok alanında karşımıza çıkan, belki de farkında olmadan sıkça kullandığımız örtmece kavramına vereceğimiz örneklerden sonra aslında günlük konuşma dilimizin ne kadar da içinde olduğunu anlayacaksınız.
Örneklere geçmeden önce örtmecenin açılımını daha detaylı ele alalım.
Edebiyat terimlerinden biri olan örtmece, sözlükte şöyle tanımlanıyor: Söylenmesi kaba, çirkin veya sakıncalı görülen nesnelerin, kavramların, başka kelimelerle daha uygun ve edepli bir biçimde anlatılması; edebikelam.
İsim olarak bir de “kandırma, gizleme” anlamları da bulunan örtmeceyi tanımlayan başka kelimeler de var. İyi adlandırma, güzel adlandırma, hüsnü tabir, güzelleme, mümtaziyet, değinmece sözlükte yer almasa da edebiyatta örtmeceyi anlatan diğer isimler.
Güzel ve iyi adlandırma noktasında bir paragraf daha açmak lazım. Aslında örtmece sadece güzel ve iyi kavramlar için yapılmadığından “kötü adlandırma” tanımını da eklemekte fayda var.
Örtmece hakkında bilmeniz gereken bir diğer detay ise anlam değişmemesi. Yani algılamayı değiştirmeye yönelik bir başka anlatım tarzı seçilse de asıl olay varlığını hâlâ korumuş oluyor. Sadece örtmece kullanan kişi, topu göğsünde biraz yumuşatıyor.
Örtmecede en çok kullanılan kelime “kara”.
“Kara” deyince aklınıza birçok şey geliyor değil mi? Aslında karanın temel anlamı “siyah” demek ama biz bu kelimeye o kadar farklı anlamlar katmışız ki özellikle birçok tabuya eklemişiz. Bunlara gösterilecek bazı örnekler:
- Karakaçan: Eşek
- Karataban: İpek böceklerinde geniş çapta ölüme yol açan kelebek hastalığı
- Ağzı kara:
- Ara haber vermekten hoşlanan; şom ağızlı
- Bir yerde konuşulanı veya yapılanı duyup görmesi istenilmeyen
- Başkalarına iftira atan
- Sırları başkalarına söyleyen, laf taşıyan
- Kara çalıcı: Kara ağızlı, iftira eden
- Kara yüzlü: Suçlu, günahkâr olan
- Kara yazı: Kötü yazıldığına inanılan alın yazısı; kara talih, kara baht, ak yazı karşıtı
- Yüzü kara: Utanacak bir durumu olan (kimse)
Ölüm ve ölmek için de birçok örtmece kelime var.
Birisi öldüğünde onun adını söylememek için ya da “ölüm” kelimesini ona konduramamaktan dolayı kullandığımız pek çok farklı kavram var.
- Ahiret yolculuğu
- Edebî uyku
- Son yolculuk
- Vefat etmek
- Yaşamını yitirmek
- Emrihak vaki olmak
- Ebediyete intikal etmek
- Hayatı sona ermek
- Can vermek
- Göçmek
- Ömrü vefa etmemek
- Can borcunu ödemek
- Ecel şerbetini içmek
- Günü dolmak
- Vadesi gelmek/dolmak
- Toprak olmak
Cinsel isteğin toplumda dile getirilmesi için de örtmeceye başvuruluyor.
- Yeşillenmek: Birine karşı duyduğu cinsel isteği kendisine sezdirmek
- Yellenmek: Cinsel istek duymak
- Ersemek: Erkek istemek
- Kertmek, uçkur çözmek, yapmak, dürtülmek, basmak: Cinsel ilişkide bulunmak
Aynı durum, kadın ve erkek cinsel organları için de geçerli.
- Yaka: Kadın memesi
- Bicik, emcek, emcik: Meme, meme başı
- Cicik: İnsan veya hayvan memesi
- Kase: Dişilik organı (kız çocukları için)
- Heybe, şıngırdak, meret: Erkek üreme organı
- Sinkaf: Erkek cinsel organı ile ilgili bütün küfür ve kötü sözlerin, Arap harflerinden “sin” ve “kaf” harflerini kullanarak güzel adlandırmaya yönelik kısaltılmış biçimi
Bazı sağlık problemleri için de kullanılan kelimelerimiz mevcut.
- İncitmebeni, dokunmabana, amansız hastalık: Kanser
- Belsoğukluğu: Üreme organlarının akıntılı ve bulaşıcı bir hastalığı
- İnce ağrı, ince hastalık: Verem
- Karayanık: Çıban
- Miskin hastalığı: Cüzzam
Sadece tuvalet demek için bile birçok kelimeye başvurabilirsiniz.
- Abdesthane
- Aralık
- Ayakyolu
- Yüznumara
- Hacet yeri
- Hela
- Kabine
- Kenef
- Memişhane
- Kademhane
- Lavabo
Örtmece kelimeler arasında daha niceleri var.
- Süpürgelik: Kocanın nikâhsız ikinci eşi
- Başıbozuk: Dul kadın veya dul erkek
- Genelev: Hayat kadınlarının toplu olarak bulunduğu özel yönetimi bulunan işletme; aşağı mahalle, kırmızıfener, koltuk, kerhane, umumhane, babilhane
- Varyemez: Cimri
- İmamkayığı, dörtkollu: Tabut
- Yakasız gömlek: Kefen
- Bamyatarlası: Mezarlık
- Kaldırım mühendisi: İşsiz güçsüz sokaklarda dolaşan kimse
- Orman kibarı: Kaba, görgüsüz, bayağı kimse için alay yollu kullanılan bir söz
- İki canlı: Gebe
- Sütü bozuk:
- Kötü soydan gelen (kimse)
- Aşağılık, soysuz olan
- Yağlı ip, yağlı ilmek, yağlı urgan, darağacı: İdam cezası alanları asmak için kurulan sehpa
- Boynuzlu: Eşi veya sevgilisi tarafından aldatılmış (kimse)
- Avucunu yalamak: Umduğunu ele geçirememek
- Zındık: Tanrı’ya ve ahirete inanmayan (kimse)
- Sürgün olmak: İshal olmak
- Yemlik, anahtar, arpa: Rüşvet
Verdiğimiz örnekler, örtmecelerden sadece öne çıkanlar ve günlük hayatımızda sıklıkla kullandıklarımız. Derleme Sözlüğü’ne bakıldığında 1746 örtmece kavram görmek mümkün. Örneklerin çoğunluğunu ise insana ilişkin adlandırmalar oluşturuyor. Cinsellik ise ikinci sırada yerini alıyor. Hastalık adları ve organ adları gibi birçok kategorinin yer aldığı örtmeceler arasından siz en çok hangilerini kullanıyorsunuz?
