İçinde yaşadığı dünyayı anlamaya çalışan insan tanrıyı bulmuş ve onu anlamak için farklı felsefi düşünceler geliştirmiştir. İşte panteizm de bu düşüncelerden bir tanesi. Yüzlerce yıl önce ortaya atılan panteizm düşüncesi zaman içinde değişmiş, gelişmiş ve farklı teoriler ile birlikte bugüne kadar gelmiştir.
Dünyayı, kendimizi ve tanrıyı anlamanın en kestirme yolu aslında tek tanrılı dinlerden geçer. Ancak bazı filozoflar bu dinlerin dışında farklı tanrı düşünceleri oluştururlar. İşte bunlardan bir tanesi de panteizm düşüncesidir. Panteizm, ateist bir felsefe değildir. Aksine tanrının var olduğunu sonuna kadar savunur ve hatta işi bir adım ileri götürerek her şeyin aslında tanrının ta kendisi olduğunu söyler.
Panteizmin savunduğu tanrı düşüncesi, her şeydir. Her şey tanrıdır düşüncesi ile yola çıkan bu felsefi görüşe benzer bir de panenteizm düşüncesi vardır. Bu tür düşünceler kendi aralarında çelişmezler ama bazı çok önemli noktalarda ayrılırlar. Ayrıldıkları noktalarda bile tanrının varlığı hakkında bir sorgulama yapmak yerine, onun tam olarak hangi noktada olduğu üzerine kafa yorarlar.
Kısaca kavramı tanımlayarak başlayalım: Panteizm nedir?
Yunanca tam anlamına gelen pan ve tanrı anlamına gelen theos kelimelerinin birleştirilmesi ile oluşan panteizm kavramı, en geniş tanımıyla her şeyi kapsayan bir tanrı düşüncesini ifade eder. Dilimizde tüm tanrıcılık olarak da anılan panteizme göre evren de, doğa da, tanrı da aslında aynı şeydir. Tabii biz de öyle.
Nasıl yani, tam olarak panteizm ne demek?
Diğer tüm dinî inançları düşünelim. Bu inançlarda insandan, doğadan ve evrenden ayrı hepsine hükmeden güçlü bir tanrı figürü vardır. Panteizm düşüncesinde ise her şey tanrıdır, tanrı her şeydir. Panteistler, farklı inanç sistemlerinde olduğu gibi insansı özelliklere sahip bir tanrı düşüncesine de karşı çıkarlar.
Peki panteizm ne zaman ortaya çıktı?
Adı konulmuş felsefi bir görüş olmasa bile panteist düşünceler ile karşılaştığımız ilk metin, milattan sonra 2. yüzyıla tarihlenen Asclepius isimli eserdir. Bu eserde geçen “Her şey bir bütünün parçasıdır veya tek biri hepsidir.” cümlesi, panteizm düşüncesinin temelini oluşturur.
Panteizm denilince aklınıza Spinoza gelsin:
3. yüzyılda yaşamış Yunan Filozof Plotinos ve 16. yüzyılda yaşamış Giordano Bruno gibi isimler de panteizm düşüncesi üzerine önemli eklemeler yapmışlardır. Ancak tam olarak bir panteizm düşüncesini doğuran kişi, 1632 – 1677 yılları arasında yaşamış Hollandalı Filozof Baruch Spinoza olmuştur.
Spinoza tarafından ortaya atılan monizm yani bircilik görüşü, panteizmin temelini sağlamlaştırmıştır. Panteizm kelimesi bir kavram olarak terminolojiye daha sonra kazandırılmıştır ancak Spinoza tarafından yapılan teolojik çalışmalar, bu düşüncenin en önemli metinleri olarak kabul edilir.
Panteizm savunucularının sayısı hiç de az değil:
- William Wordsworth
- Samuel Taylor Coleridge
- Johann Gottlieb Fichte
- Friedrich Wilhelm Joseph Schelling
- Georg Wilhelm Friedrich Hegel
- Walt Whitman
- Ralph Waldo Emerson
- Henry David Thoreau
Tüm bu isimler, özellikle 19. yüzyılda karşımıza çıkan en güçlü panteizm savunucularının başında geliyorlar. Alman Fizikçi Albert Einstein da bir ateist olmadığını ama tanrı kavramının çok daha genel olduğunu söyleyerek panteist eğilimler göstermiştir.
Panteizm, ateizm değildir:
İşin içine teizm kelimesi girince ister istemez bunun ateizm ile ilişkili bir kavram olduğunu düşünebilirsiniz ama alakası yok. Panteizm, ateizm gibi tanrı kavramını tamamen reddeden bir düşünce değildir. Hatta panteizm her şeyin tanrı olduğunu söyleyerek işi bir adım ileri taşır. Tabii bildiğimiz anlamdaki tek tanrılı dinlerin tanrı kavramından farklı olduğu için inançlı kişilere uygun gelmeyebilir.
Bu düşünce aslında hepimize bir yerlerden tanıdık gelecektir:
Panteizm düşüncesi batılı bir görüş olarak görünebilir ama aslında bize oldukça yakındır. Çünkü İslamiyet üzerine kafa yoran bazı filozoflar, Allah inancı üzerinden Ene’l Hakk düşüncesini geliştirmişlerdir. Ene’l Hakk demek, ‘Ben Hakk’ım’ demektir. Yani ben tanrıyım diyen İslam filozofları da vardır.
Ene’l Hakk düşüncesi ile pek çok farklı metinde karşılaşmak mümkün ama en büyük savunucusu Hallâc-ı Mansûr olmuştur. Hatta Hallâc-ı Mansûr bu nedenle idam edilmiştir. Çünkü İslamiyet inancına göre panteizm düşüncesi doğru değildir. Tanrı yani Allah, her şeyden üstün bir yaratıcıdır ve insanla yani yarattığı bir şeyle aynı olması mümkün değildir.
Panteizm ve panenteizm arasında çok önemli bir fark var:
Yüzlerce yıl önce ortaya atılmış bir görüş olduğu için yıllar içerisinde pek çok filozof bu düşünce üzerine kafa yormuş ve onu hem değiştirmiş hem de geliştirmiştir. Bu şekilde ortaya çıkan düşüncelerden biri de panenteizmdir.
Panteizm her şeyin tanrı olduğunu söylerken panenteizm, her şeyin tanrıdan doğduğunu söyler. Yani her şey tanrı değildir ama onun bir parçasıdır. Ruhun da tanrı tarafından oluşturulduğunu söyleyen panenteizm, ruhun tek amacının yeniden tanrıya dönmek olduğunu söyler.
Özetleyelim: Panteizm neyi savunur?
Her şeyin tanrı, tanrının her şey olduğunu söyleyen panteizm ayrı bir tanrı kavramı olmadığını savunur. Panteistlere göre evren, doğa, insan gibi çevremizde gördüğümüz her şey aslında tanrının bir parçası değil, onun ta kendisidir. Bu nedenle bildiğimiz anlamdaki dinî inançlardan farklıdır.
Her şeyin tanrı olduğunu savunan felsefi görüş panteizm nedir, neyi savunur gibi merak edilen soruları yanıtladık. Konu hakkındaki düşüncelerini saygı çerçevesi içerisinde yorumlarda paylaşabilirsiniz.
