Düz bir kağıdı hiçbir şekilde kesmeden ya da yapıştırmadan yalnızca katlayarak benzersiz şekillerin yapıldığı Japon sanatı origami, yüzlerce yıldır hem bir sanat hem de bir motor beceri geliştirme egzersizi olarak saygı görüyor. Peki ilk kimin aklına geldi? Gelin origami nedir, nasıl ortaya çıktı gibi sorular üzerinden tarihi süreçte nasıl bugüne geldiğini inceleyelim.
Okul sıralarında geçirdiğimiz zamanları hatırlayın; hangimiz sıkıldığımız bir derse kağıttan uçak yapıp sağa sola atmadık ya da kağıttan bir gemi yapıp da su birikintisine bırakmadık? Bunları yalnızca eğlenmek için yapıyorduk, bu şekillerin Japonların kadim kağıt katlama sanatı origaminin basit bir hali olduğunu bilmiyorduk. Origami böyledir, yalnızca düz bir kağıt ve ellerinizi kullanırsınız.
Origami denilince eminiz aklınıza ilk gelen küçük bir kuğu ya da zıplayan bir kurbağa oluyor. Bunlar origaminin başlangıç seviyesi için harika figürlerdir ama bir de bu işin ustaları var. Yapıştırmadan ya da kesmeden yalnızca kağıdı katlayarak neler yapılıyor neler. İyi ama ilk kimin aklına geldi böyle bir şey yapmak? Gelin tarihin tozlu sayfalarında bir yolculuğa çıkalım origami nedir, ilk nerede ortaya çıktı biraz yakından bakalım.
Hiç bilmeyenler için kısaca anlatalım; Origami nedir?
Japonca katlamak anlamına gelen ori ve kağıt anlamına gelen gami sözcüklerinden türetilmiş olan origami, Japonların kadim kağıt katlama sanatıdır. Farklı boyutlara sahip düz kağıtların hiçbir şekilde kesilmeden ve herhangi bir yapıştırıcı kullanmadan yalnızca katlanması ile hareketli ya da hareketsiz şekillerin oluşturulduğu bir sanattır.
Japon kağıt katlama sanatı origami, aslında Çin’de ortaya çıkmış olabilir:
Hepimizin az çok bildiği üzere kağıt, Çinliler tarafından tahmini milattan sonra ilk yüzyılda icat edilmiştir. Basit bir akıl yürütmeyle de kağıdı bulan Çinlilerin, onu ilk katlayan kişiler olduğunu söylemek mümkün. Elbette origami sanatı şeklinde değildir ama yine de kağıttan ilk şekillerin Çinliler tarafından yapıldığını düşünmek yanlış olmaz.
Katlama sanatı aslında kağıt bulunmadan önce de vardı. Bugün bile peçeteden, kumaştan yapılan kuğu şekilleri antik dönemde de yapılıyordu. Dahası, tıpkı origami benzeri şekillerin deri kullanılarak yapıldığı da biliniyor. Yani katlama sanatı aslında hep vardı ama kağıdın icat edilmesi ile birlikte boyut değiştirdi diyebiliriz.
Origami sanatı hakkındaki ilk metinler 17. yüzyıla dayanıyor:
Çin’de icat edilen kağıt, tahminlere göre 7. yüzyılda Budist rahipler tarafından önce Kore’ye oradan da Japonya’ya götürüldü. Bugüne kadar gelen bilgilere göre Japonlar, Çinliler tarafından icat edilen kağıt yapma tekniklerini daha da geliştirdiler ve çok daha dayanıklı kağıtlar yapmaya başladılar.
Ne oldu, nasıl oldu, kimin aklına geldi, çok mu sıkıldılar bilmiyoruz ama Japonlar kağıdı katlayarak ilginç şekiller yapmaya başladılar. Tahmini 1642 – 1693 yılları arasında yaşamış olan Japon şair Ihara Saikaku tarafından kaleme alınan bir şiirde, kağıttan yapılmış bir kelebekten bahsediliyor. Bir şiire konu olacak hale geldiğine göre 17. yüzyılda origami sanatı oldukça popüler olsa gerek.
Origami hakkında yüzlerce yıllık bir kitap da var:
Elbette şiirde geçen tek cümleden koca ülkede herkesin origami yapıyor olduğunu düşünemeyiz ama bir sonraki yüzyılda, 1797 yılında yazıldığı tahmin edilen Sembazuru Orikata adlı bir kitap var. Akisato Rito tarafından kaleme alınan bu eserde origaminin Japon geleneğindeki yerinden bahsediliyor.
Kitapta detaylara yer verilmese de bir önceki dönemin şartlarını düşündüğümüz zaman origami sanatının halktan ziyade soylu kesime hitap ettiğini söyleyebiliriz çünkü kağıt pahalıydı. Ancak kitapta bahsedilen, bin tane kağıttan turna yapanın istediği dileğin kabul olacağı geleneğine göre demek ki 18. yüzyılda artık halkın büyük bir bölümü origami kağıtlarına ulaşıyordu.
Alman bir öğretmen, Japonların kağıt katlama sanatını tüm dünyaya duyurdu:
Öğretmen dediğimize bakmayın, 1782 – 1852 yıllarında yaşamış olan Friedrich Froebel öğretmendir tabii ama kendisi anaokulu sistemini icat etmiştir. Friedrich Froebel; Hayatın Kıvrımları, Gerçeğin Kıvrımları ve Güzelliğin Kıvrımları olarak üç farklı kavram icat etmiştir ve origaminin eğitim üzerindeki etkisini incelemiştir.
Friedrich Froebel döneminde Avrupa’daki tüm öğrenciler origami yapmaya başladı. Öyle ki noel süslerinin büyük bir bölümünü bu şekiller oluşturuyordu. Hatta Froebel yıldızı adı verilen bir origami şekli bile vardır. Daha da ilginç olan, Friedrich Froebel tarafından ortaya atılan kavramlar 19. yüzyılın sonlarında Japon okullarında okutulmaya başlamıştır. Nereden baksan ilginç olay.
Origami dünyada giderek popüler hale geldi:
20. yüzyılın ilk yıllarında Almanya’da Waldorf Okulu ve Bauhaus Tasarım Okulu origami dersleri vermeye başladı. Yazar ve filozof olan İspanyol Miguel de Unamuno, çılgınlar gibi kağıttan kuşlar yapmasıyla ünlüydü. Hatta kendisi pek çok bilim, din, felsefe ve yaşam hakkındaki tartışmada origamiyi devamlı bir metafor olarak kullanıyordu.
Arjantinli bir doktor olan Vicente Solórzano Sagredo, aynı dönemde origami hakkında detaylı bir el kitabı yayımlandı. Margaret Campbell ise 1937 yılında İngiltere’de Paper Toy Making adlı bir kitap yayımlayarak pek çok yeni tasarım sundu. 1939 yılında ise matematikçi Arthur Harold Stone, kağıtların esneme yapıları üzerine bir çalışma yaparak çok daha cesur tasarımların yaratılmasının önünü açtı.
Ve origaminin dahi çocuğu Akira Yoshizawa sahneye çıkıyor:
Origaminin yaşamış en büyük ustası olarak kabul edilen 1911 doğumlu Japon Akira Yoshizawa, 1954 yılında Atarashi Origami Geijutsu isimli bir kitap yayımladı. Açıkça söyleyebiliriz ki bugün bildiğimiz tüm origami şekillerinin tasarımları bu kitapla başlamıştır.
Akira Yoshizawa, bu kitap sonrası origami dünyasında gerçek bir süperstara dönüştü ve origami tüm dünyada tanınır hale geldi. Kendisinin 50 binden fazla origami tasarımı yaptığı söyleniyor ancak toplam 18 kitabında bunların yalnızca birkaç yüz tanesine yer verilmiştir. 2005 yılında hayatını kaybettiği zaman geride böylesine büyük bir miras bırakmıştı.
Modern dünyada origami:
Akira Yoshizawa sonrası ABD başta olmak üzere dünyanın her yerinde origami bilinir bir sanat haline geldi. Zaman içerisinde kağıdın kesildiği ve yapıştırıldığı türler de ortaya çıktı ama bunlara origami denmiyor. Bugün origami için farklı renklere sahip özel kağıtlar satılıyor ve aklınıza gelen her türlü şekli yapabileceğiniz sayısız tasarım kitabı var.
Japonların kadim kağıt katlama sanatı origami nedir sorusu üzerinden tarihi hakkında bilmeniz gereken detaylardan bahsettik. Özel kağıtlar alıp büyük paralar harcamazsanız origami, yapılabilecek en uygun fiyatlı ve keyifli hobilerden bir tanesi.
